Andrzej Bischoff Kielce dnia 15.lipiec 2017r
Wspomniena z
okresu wojny i po…….
Jak opisywałem w skierowanym w 2014 roku liście do dyrektora
Muzeum Powstania Warszawskiego wieloosobowa
moja rodzina/ dziadkowie, rodzice ze mną,
ciotka z mężem i synem/ po likwidacji Getta otrzymali mieszkanie w kamienicy
przy ul Grzybowskiej 16 o zabudowie „studziennej.” Pamiętam, że w kamienicy tej od frontu mieściła się
cukiernia p. Gajewskiego, który wraz z
moim tatą po Powstaniu wywieziony został na roboty do Rzeszy. Chyba do
końca ubiegłego wieku w tym miejscu stał budynek - siedziba ZSL i banku BGŻ, którego jeszcze w
latach 90tych byłem klientem.
Jeszcze przed wybuchem Powstania mój
tata tokarz pracujący w Zakładzie Metalowym Norblina na ul Żelaznej zrobił synkowi pięciolatkowi pistolecik
sprężynowy, z którego z balkonu
śrutem, a jak go zabrakło to
grochem strzelałem do patroli niemieckich. O mało co pewnego razu byłbym
rozpoznany.
W dniu
wybuchu Powstania tatą ze mną
byliśmy w odwiedzinach u rodziny mieszkającej na ul. Jana Kazimierza blisko ul
Sowińskiego, tak więc godzina „W”
zastała nas w drodze powrotnej do domu
na pętli tramwajowej przy Kościółku Mariawitów i
Forcie Wola. Dwie doby przebijaliśmy się do centrum przez
ulice objęte już walkami. Okres Powstania na całe życie zapamiętany
został też z tego piwnicznego zapachu, gdyż piwnicami się wędrowało, w piwnicach wiele godzin spędzało się podczas walk. Teraz
schodząc w bloku, w którym mieszkam do piwnicy
mam takie zapachowe skojarzenia. Ulica
Grzybowska i plac Grzybowski to rejon koncentracji i walk powstańców
Zgrupowania Chrobry II , a wśród nich młodszej części mojej rodziny i przyjaciół. W pamięci mam
stół kuchenny, a na mim stojące granaty ręczne i leżąca broń. Wspomniałem też, że
z Powstania wyniosłem niewielkie odłamki od granatu umiejscowione do dzisiaj w
udzie i nad lewym biodrem, a jeden tkwiący między półkulami mózgu, wykryty dopiero po latach (1989r) podczas badania tomografem
komputerowym, a dzisiaj wykluczający badanie rezonansem magnetycznym.
To
malcowi szwędającemu się za drugą kompanią Zgrupowania Chrobry II atakującą wzdłuż ul. Królewskiej
w kierunku Ogrodu Saskiego w celu odbicia Starówki, nie mającego odpowiedniego hełmu, choćby
takiego jaki ma stojący w Muzeum Powstania Warszawskiego posążek małego
powstańca, trafiły się przypadkowe odłameczki. W drodze do Pruszkowa wiezionemu
na wózku obandażowanemu maluchowi jakiś litościwy żołnierz Wermachtu nawet dał kawałek czekolady lub czegoś czekoladopodobnego.
Po powrocie taty z Niemiec nie było gdzie zamieszkać w Warszawie,
zamieszkaliśmy więc w odzyskanym Elblągu co jednak nie odpowiadało w chorobie
mamy, więc następnie przenieśliśmy się
do znajomych naszej rodziny w
Lublinie, gdzie tata znalazł zatrudnienie, a ja rozpocząłem naukę. Tam
też w udzieleniu mi pierwszej komunii
uczestniczył w tym czasie będący ordynariuszem diecezji lubelskiej ks. biskup Stefan Wyszyński /mam pamiątkowe
zdjęcie/.
Wróciliśmy do Warszawy w 1949 roku i zamieszkaliśmy w połowie zaledwie odremontowanym domu państwa
Przeździeckich na ul. Jana Kazimierza.
Ojciec pracował, aż do emerytury w Fabryce Narzędzi im.Świerczewskiego na Woli.
Mama moja od wielu lat zmagająca się z wadą serca niestety
zmarła w 1952 roku w szpitalu na Kasprzaka. podczas chyba jednej w tym czasie z pierwszych wykonywanych operacji na
otwartym sercu. Po ukończeniu Technikum Radiowego, po krótkotrwałym młodzieńczo
rozbrykanym okresie studiów na Politechnice Warszawskiej, powołano mnie do zasadniczej służby wojskowej. Po pół roku postanowiłem
wstąpić do Oficerskiej Szkoły Łączności w Zegrzu, którą ukończyłem 1963r. W stopniu podporucznika służbę zawodową rozpocząłem
w tej samej jednostce, w której jako rekrut rozpoczynałem służbę zasadniczą tj. w 5
pułku łączności na Żwirki i Wigury zwanym powszechnie nie wiem dlaczego 5
cyrkiem.
Zmiana lokalizacji jednostki do Wałcza, a
następnie ukończenie Akademii Sztabu Generalnego W. P.
zapoczątkowało moją wraz z rodziną
wędrówkę po garnizonach Bydgoszcz, Kwidzyn,
Kielce pełniąc obowiązki na stanowiskach sztabowych i dowódczych, aby
ostatecznie zakończyć służbę i pracę cywilną w 1999 roku na stanowisku dyrektora departamentu biura
spraw obronnych w istniejącym w latach 90tych Ministerstwie Łączności.
W liście do Dyrektora Muzeum Powstania
Warszawskiego zapowiadałem usunięcie odłamków z uda i boku. Niestety w lipcu
2014 roku doznałem złamania trzonu kręgu Th 12
kręgosłupa, a w 2016 roku powstał krwiak w tej okolicy powodujący pełny
niedowład kończyny lewej. Z tej przyczyny stałem się osobą niepełnosprawną
podlegająca długotrwałej rehabilitacji. Mam nadzieję na poprawę tego
stanu.
Z wyrazami
szacunku - Andrzej Bischoff
KONIEC WSPOMNIENIA ANDRZEJA BISCHOFFA
Profesor Stanisław Lewak
Nazywam się Stanisław Lewak, jestem emerytowanym
profesorem Uniwersytetu Warszawskiego i mam 82 lata. Podobno na starość łatwiej
przypomina się wydarzenia z dzieciństwa
i młodości niż z wieku dojrzałego; w moim przypadku chyba to się sprawdza.
Prawdziwe moje dzieciństwo trwało dziewięć lat; do wybuchu wojny. Młodość, to
znaczy przyspieszone wymuszone dojrzewanie, zaczęła się wcześnie, w 1939 roku i
trwała przez całą wojnę i kilka lat powojennych do zakończenia studiów. To o
czym teraz piszę dotyczy najbardziej intensywnego okresu mojego dojrzewania,
kilkunastu dni sierpnia 1944. Pisanie to
jest skutkiem wielokrotnie powtarzanej zachęty moich córek i co
ciekawszych przyjaciół, i wręcz
domagania się opisania tych dni..
Miejscem
opisywanych wydarzeń jest głównie budynek między ulicami Wawelską, Pługa,
Mianowskiego i Uniwersytecką na Ochocie. Blok składa się z dwóch spółdzielczych
czteropiętrowych domów. Poza ponad setką mieszkań w bloku znajduje się apteka.
Obecnie mówi się o nim (i pisze) „Reduta Wawelska”, co jest wyrazem uznania, że
był to ostatni, najdłużej broniący się bastion powstańczy w tej dzielnicy
Warszawy. Mieszkałem tam od r. 1932 z rodzicami i bratem Andrzejem (Jędrkiem)
młodszym ode mnie o dwa lata. W sierpniu 1944 mam 14 lat.
O tym,
że będzie w Warszawie Powstanie wiedzieliśmy wszyscy od dawna. Grupa moich
rówieśników jest dobrze przetrenowana konspiracyjnie. Tajne komplety tajnego
gimnazjum Batorego (wiosną 1944 skończyłem II klasę) i tajne harcerstwo w
znacznym stopniu przygotowały nas do tego co ma nastąpić. W ostatniej dekadzie
lipca wiedzieliśmy dokładnie który z nas co ma robić z chwila wybuchu
Powstania. Miała to być służba łącznikowa. Tymczasem 25 lipca wszystko zostało
odwołane; Powstania teraz nie będzie. Czekajcie na następne rozkazy.
Pierwszego
sierpnia rano dowiedziałem się, że mam się „zameldować” w domu przy ul
Filtrowej 62 (numeru lokalu na pierwszym piętrze nie pamiętam). Dostaniesz tam
polecenie, które natychmiast wykonasz; możesz wziąć ze sobą brata. No tośmy się
zameldowali. W mieszkaniu jest kilka zaaferowanych pań, w większości w białych
„lekarskich” fartuchach. Jedna z tych pań daje mi kilka kopert mówiąc, żebyśmy
jak najszybciej dostarczyli je osobom, których imiona i adresy są na kopertach.
Wychodząc słyszymy syreny ryczące w całym mieście. Nie jest to sygnał nalotu;
ten byłby przerywany, a to co słychać jest ciągłym wyciem, które trwa przez
parę minut. Rozniesienie „korespondencji” zabiera nam około dwóch godzin,
adresy są w dzielnicy, najdalszy na Żelaznej koło Wolskiej. Domyślamy się, że
Powstanie jednak będzie. I że nie trzeba na nie długo czekać. Wracamy na
Filtrową. Tam ta sama pani co poprzednio mówi: usiądźcie teraz w tym pokoju
(pokój z oknem od Filtrowej), jest tu ten pan. Gdyby podchodził do okna
natychmiast dajcie nam znać. Niewysoki pan siedzi na krześle w kącie. Ma
wyraźnie za duże ubranie i minę dość niepewną. Siedzimy przeglądając jakieś
książki około kolejnych dwóch godzin. Pan ani drgnie przez cały czas.
Przychodzi ta sama pani i mówi do nas: możecie teraz wracać do domu.
Dowiedziałem się znacznie później, parę lat po wojnie, że „pan” był jednym z
pierwszych jeńców Powstania. Żołnierz niemiecki zabłądził do domu na Filtrowej;
zbierające się panie przygotowujące punkt sanitarny rozbroiły go, przebrały w ubranie
cywilne i przechowywały (przy naszej
pomocy) do wybuchu Powstania.
W domu
jesteśmy około 4-tej. Na podwórzu spotykamy kilkunastu młodych ludzi, których
nigdy nie widywaliśmy. Wkrótce przychodzi ojciec. Jemy pierogi z wiśniami,
które przygotowała matka przed wyjściem
na Mokotów do dziadka. Na podwórzu
widzimy już kilkudziesięciu młodych ludzi z opaskami biało czerwonymi na
ramionach. Wiemy co to znaczy. Idziemy do mieszkania Grabskich na trzecim
piętrze z oknami na skrzyżowanie Wawelskiej, Raszyńskiej i Uniwersyteckiej
obserwować początek Powstania. Punktualnie o godzinie piątej usłyszeliśmy
wybuchy granatów i strzały, a także zobaczyli galopującą ulicą Wawelską dorożkę
z przerażonym dorożkarzem..
Reduta. Zadaniem grupy
powstańczej, której miejscem zbiórki i miejscem wypadowym był nasz dom, jest
zdobycie sąsiedniego kompleksu budynków między ulicami Wawelską, Raszyńską,
Reja i Krzyckiego, w którym znajdowało się 50-ciu SS-manów oraz jeńcy włoscy.
Obecnie kompleks ten zajmują Teatr Ochoty i Krajowa Szkoła Administracji
Publicznej. Podczas okupacji teren ten był otoczony ogrodzeniem, a na rogu
Wawelskiej i Raszyńskiej zbudowano betonowy bunkier. W ataku bierze udział
niemal 100 dobrze przeszkolonych powstańców IV Obwodu AK lecz niewystarczająco
uzbrojonych; trzy pistolety maszynowe „steny”, kilka karabinów i trochę broni
krótkiej. Podstawowym uzbrojeniem są granaty, a później także butelki z
benzyną. Dowodzi nimi porucznik Stach (Jerzy Gołembiewski). W składzie oddziału
jest jeszcze porucznik Rarańcza (Jerzy Modro) oraz kapitan Sabała (Władysław
Sieroszewski), który znalazł się w naszym domu przypadkiem. Chyba nie
przypadkowa jest obecność księdza profesora Jana Salamuchy, który pełni
obowiązki kapelana.
Planowany
atak z zaskoczenia nie udał się. Na ostrzelanie wartowni i bunkra przez
powstańców Niemcy odpowiedzieli morderczym ogniem zmuszając naszych do odwrotu.
Nie czuli się jednak wystarczająco pewnie aby podjąć próbę kontrataku. Pierwszy
dzień Powstania kończy niewielki deszcz. Wieczorem i w nocy jest możliwy,
chociaż nie pozbawiony ryzyka, kontakt z innymi placówkami AK na Ochocie.
Telefony nie działają, więc pozostają łącznicy (łączniczki). Okazuje się, że
dowództwo zgrupowania na ulicy Kaliskiej (pułkownik Grzymała – Mieczysław Sokołowski
i kapitan Pawlak – Janusz Chyczewski), po podobnie nieudanym ataku na budynek
Monopolu Tytoniowego i przy braku nadziei na pomoc, podjęło decyzję opuszczenia
Warszawy co nastąpiło następnego dnia. Również placówki na ulicach Niemcewicza i Filtrowej były w trakcie
zwijania się. Łącznikom udało się przynieść, chyba z Niemcewicza, kilkaset
sztuk amunicji. Było to jednak okupione stratami. Na ul. Mianowskiego, pod naszymi oknami,
zastrzelono łączniczkę. Nasze dowództwo postanowiło jednak bronić się, licząc
na sukcesy Powstania w śródmieściu i rychłą pomoc. Zostaliśmy sami, otoczeni
szeregiem placówek niemieckich w dzielnicy; poza SS w najbliższym sąsiedztwie,
duże zgrupowanie wojska jest w domu
akademickim na placu Narutowicza (300 żandarmów) oraz w szkole na ul.
Tarczyńskiej. Najbliższa, silna placówka powstańcza znajduje się na ul.
Towarowej, w pobliżu placu Zawiszy.
W nocy z
1 na 2 sierpnia rozpoczyna się organizacja obrony. Organizacją udziału
mieszkańców bloku zajmuje się kpt. Sabała zwołując spotkania spontaniczne
powstających aktywów. Jednym z najważniejszych problemów obrony jest
zabarykadowanie wejść do bloku. Barykady w dwóch bramach (od Wawelskiej i od
Mianowskiego) powstają błyskawicznie, natomiast uniemożliwienie wejścia przez
parterowe okna, których jest kilkadziesiąt i nie mają krat, jest zadaniem
wymagającym pracy wielu ludzi i jego realizacja
jest niemożliwa w ciągu jednej
nocy. Jednym z pierwszych rozporządzeń władzy powstańczej jest polecenie
udostępnienia wszystkich mieszkań, zwłaszcza tych na parterze i na pierwszym
piętrze. Barykadowanie parteru wygląda tak, że w kolejne okna od ulic otaczających blok wstawia się
drzwi wyjęte z zawiasów, w odległości
kilkudziesięciu centymetrów montuje się drugie drzwi i między te drzwi sypie
się piach (ziemię) wykopywaną z podwórza. Samorzutnie tworzą się ekipy złożone
z kilkudziesięciu osób, w których pracują „cieśle” montujący konstrukcje z drzwi, „kopacze”
ładujący do wiader ziemię na podwórzu i „łańcuchowi” podający z rąk do rąk
pełne wiadra w jedną stronę i puste z powrotem. Łańcuchy te służą również
później podczas gaszenia pożarów. Praca nad okiennymi barykadami trwa od świtu
do wieczora przez kilka dni i biorą w niej udział praktycznie wszyscy sprawni
fizycznie mieszkańcy bloku. Zabarykadowane okna uniemożliwiają bezpośredni atak
z zewnątrz. Placówki powstańcze są rozmieszczone na pierwszym piętrze.
Równolegle
powstaje szereg innych „instytucji” służących obronie bloku. W dużej piwnicy
pod bramą od ulicy Mianowskiego urządzono punkt opatrunkowy. W piwnicy tej
ksiądz Salamucha odprawiał również mszę w niedzielę 6 sierpnia. W biurze
Spółdzielni w lokalu 71 (obecnie nr 1) znajduje się „centrum informacyjne” –
nasłuch radiowy i redakcja komunikatów dla ludności bloku. Jeszcze gdzieś –
kuchnia, w której zespół pań przygotowuje posiłki (głównie zupki) z produktów
dostarczanych przez lokatorów. Posiłki te są przeznaczone przede wszystkim dla
powstańców. Jeszcze pierwszego wieczoru kpt. Sabała zwołał zebranie młodzieży,
tzn. moich rówieśników. Zebranie odbyło się w już zabarykadowanej bramie
naszego domu, było krótkie i rzeczowe. Zostaliśmy łącznikami (gońcami) między
komendą (kpt. Sabała) a placówkami na linii (pierwsze piętro), a także
„pomocnikami” we wszystkich aktywnościach kapitana. Na spotkaniu było nas
kilku; trzymaliśmy się razem w od dawna zaprzyjaźnionej grupie złożonej z Romka
Czosnowskiego, Zbyszka Grabskiego i jego młodszego brata Andrzeja i mnie wraz z
moim bratem Jedrkiem. Nie było chyba przypadkiem, że ojcowie nasi (Stanisław
Czosnowski – senator II RP, Ignacy Grabski – inżynier i Adam Lewak – mój tata,
historyk) również trzymali się razem tworząc aktyw zaangażowany głównie w
budowaniu barykad okiennych, a później w gaszeniu pożarów.
Trzeciego
dnia Powstania Niemcy rozpoczęli próby zdobycia „Reduty”. Pokazało się wojsko w
mundurach Wehrmachtu, ale posługujące się językiem rosyjskim; ściągnięto do
Warszawy oddziały RONA. Pokazały się również czołgi. W tym dniu nasze dowództwo
wycofało placówkę z gmachu po drugiej stronie Wawelskiej (nieukończony przed
wojną budynek Dowództwa Marynarki – obecnie Dowództwo Wojsk Lotniczych) jako
niemożliwą do utrzymania. Zaczęło się oblężenie. Niemcy dość szybko zrozumieli,
że bezpośredni atak piechoty nie ma szans. Powstańcze granaty i nieliczne steny
skutecznie nie dopuszczały wroga do murów budynku. Aby wedrzeć się do budynku
Niemcy musieli zniszczyć barykady i mury. Zadanie to pełniły czołgi i artyleria
przeciwlotnicza ściągnięta z Pola Mokotowskiego, a później „goliaty” (miny na
gąsienicach o napędzie elektrycznym). Od 4 sierpnia blok był systematycznie
bombardowany. Ostrzał rozpoczynał się rano (ok. 7-mej), trwał do wczesnego
popołudnia (ok.14-tej) i po ok. godzinnej przerwie bywał kontynuowany do
zmroku, z nieco mniejszą intensywnością.
Ostrzeliwany był głównie narożnik domu między ulicami Uniwersytecką i Wawelską
oraz ściany od Wawelskiej. Niemcy zrezygnowali z bombardowania innych części
bloku po nieudanych próbach wprowadzenia czołgów na stosunkowo wąskie ulice
Pługa i Uniwersytecką. Natomiast domy otaczające nasz blok, wielokrotnie
podpalane, płonęły przez niemal cały pierwszy tydzień Powstania. Poza burzeniem
frontu budynku ostrzeliwano go również pociskami zapalającymi powodując lokalne
pożary, które udawało się gasić w zarodku. Rzadkie i raczej nieśmiałe próby
zaskoczenia obrońców z reguły spotykały się ze skuteczną reakcją placówek
powstańczych rozmieszczonych na piętrze.
Niemniej podejście do okna, nawet na wyższych piętrach, często powodowało
strzały z domów naprzeciwko.
Kilkakrotnie
prowadzono pod naszymi oknami (Raszyńską i Żwirki i Wigury) znaczne grupy ludzi
wypędzonych z domów. Po zmroku widać łuny nad Ochotą i Śródmieściem. Z chwilą
gdy rozpoczął się ostrzał artyleryjski dozorca wyłączył w całym bloku gaz.
Elektryczność została wyłączona bez naszego udziału. Podobnie woda w kranach.
Przewidująca administracja Spółdzielni kilka miesięcy wcześniej wybudowała na
podwórzu studnię głębinową. Pompa ręczna jest w ruchu niemal bez przerwy i
przynajmniej z zaopatrzeniem w wodę do wszystkich celów (łącznie z gaszeniem
pożarów) nie ma problemu. Na podwórzu jest względnie bezpiecznie; przed
bezpośrednim ostrzałem chronią mury budynku. Jednak Niemcy ostrzeliwują blok również z granatników i pociski, w
zasadzie wycelowane na dach, czasem spadają na podwórze. A tam jest ciągle
ruch: kopie się ziemię na barykady a przy pompie niemal zawsze są ludzie. Toteż
zdarzają się ofiary (ranni). W środku dziedzińca wykopano dół na śmiecie. Na
trawniku przed klatką schodową nr 14 (obecnie nr 2) jest cmentarzyk; w ciągu
pierwszych 9 dni Powstania, dopóki mogłem to obserwować, pochowano tam 5 osób.
Piwnice
pod całym budynkiem są połączone korytarzem. Korytarz ten był główną drogą
komunikacji między różnymi częściami bloku, ważnym dla nas –
gońców-łączników, zwłaszcza w czasie intensywnego ostrzału. Posługiwanie
się tą drogą miało jednak swoje słabe strony.
Przepychanie się przez zatłoczony korytarz zabierało więcej czasu niż
przebiegnięcie przez podwórze. Pomimo przebicia ściany między piwnicami obu
domów pozostawały dwa odcinki zamknięte: pod bramą od Wawelskiej 60 i pod
narożnikiem Uniwersyteckiej i Mianowskiego, które trzeba było obchodzić
„wierzchem”. Ale najsłabszą stroną wędrówek korytarzem jest panująca w nim
atmosfera, zwłaszcza w ostatnich dniach oblężenia, W odróżnieniu od ruchu,
głośnej wymiany poleceń i obserwacji, czasem krzyków z humorem na dziedzińcu i
w pomieszczeniach w gmachu na „górze”, w korytarzach piwnicznych gromadzą się
wystraszeni mieszkańcy, głównie starsze panie. Przy każdym głośniejszym wybuchu
słychać krzyki przerażenia, a bez przerw – modlitwy.
Z
biegiem dni intensywny ostrzał zaczął przynosić oczekiwane skutki, Zrujnowana
ściana od ulicy Wawelskiej przestała chronić placówki powstańcze, które pełnią
teraz swą służbę w ruinach. Daje się odczuwać ostry brak amunicji pomimo
niesłychanie oszczędnego jej użycia, Ze
stenów strzela się pojedynczymi strzałami, lub najwyżej krótkimi (trzy strzały)
seriami. Zdarzało się, że do odparcia ataku używano cegieł rzucanych równolegle
z granatami, Wydawało się oczywistym, że blok, a właściwie jego ruiny, da się
utrzymać jeszcze najwyżej przez kilka dni. Wobec tej sytuacji dowództwo, tracąc
nadzieję na wystarczająco szybką pomoc z zewnątrz, podjęło decyzję opuszczenia
gmachu. Wobec skromnego uzbrojenia i kończącej się amunicji, a także
wyczerpania oddziału, w rachubę nie
wchodziło przebicie się do walczącego śródmieścia. Pozostała droga kanałami. Na
początku drugiego tygodnia Powstania rozpoczęto budowę przejścia podziemnego do
kanału biegnącego wzdłuż ulicy Wawelskiej. Byłem naocznym świadkiem większości
zdarzeń opisywanych powyżej, ale o budowie przejścia do kanału tylko domyślałem
się widząc i pomagając wywozić taczką z piwnicy przy klatce schodowej nr 2
(obecnie 14) żółty piach, którego nie ma na powierzchni podwórza.
Większość
powstańców opuściła tą drogą „Redutę” wieczorem 11 sierpnia. Po różnych
przejściach (część zabłądziła) dotarli do śródmieścia i tam kontynuowali walkę.
Było to pierwsze przejście kanałami w historii Powstania. Kilka godzin po odejściu
powstańców przerwano ostrzał artyleryjski i oblegający weszli do bloku
strzelając gdzie popadnie. Grupę mieszkańców wyprowadzał przez drzwi od ul.
Pługa ksiądz Salamucha. Zabili go na miejscu. Mieszkańcy wyciągani przez
żołnierzy z piwnic i mieszkań konwojowani byli do obozu przy zbiegu ul.
Opaczewskiej i Grójeckiej w tzw. Zieleniaku. Nie wszyscy jednak tam dotarli.
Ocenia się, że tego wieczoru zabito około 80 mieszkańców naszego bloku.
Nie jestem w stanie opisać w
sposób chronologiczny pierwszych dni Powstania w naszym bloku. Entuzjazm
zarówno powstańców, jak i w znacznym stopniu mieszkańców, w naturalny sposób
udziela się czternastolatkowi i zaciera kolejność zdarzeń. Pamiętam np. słowa
mojego ojca: po niemal pięciu latach jesteśmy w wolnej Polsce. Ale
patrząc z perspektywy niemal 70-ciu lat
powodów do radości było mniej niż realnych obaw.
Większość
czasu spędzałem spełniając polecenia kapitana Sabały, a często, gdy byłem pod
ręką, innych powstańców. Najczęściej z Romkiem ale czasem także z Jędrkiem lub Zbyszkiem. Dotyczyły one
przekazywania wiadomości (rozkazów) placówce w innej części bloku, zaniesienia
na placówkę porcji (najczęściej niewielkiej) amunicji, w tym granaty i butelki
zapalające. Ale zdarzało się, że uczestniczyłem w budowaniu (naprawianiu)
barykad okiennych, zawiadamianiu mieszkańców o pożarze, do którego gaszenia
potrzebni są ochotnicy i w wielu innych potrzebnych i niepotrzebnych
aktywnościach. Jędrek sporo czasu
spędzał w „centrum informacyjnym” przepisując na maszynie komunikaty.
Komunikaty te były codziennie redagowane przez kpt. Sabałę, zawierały
wiadomości z naszego „frontu”, informacje i zalecenia porządkowe, a także
informacje z nasłuchu radiowego. Komunikaty te roznosiłem (czasem z Romkiem) po
mieszkaniach i piwnicach gdzie je odczytywałem. Cieszyły się one dużym
zainteresowaniem, zwłaszcza informacje z frontu wschodniego. Wiadomości o
inwazji sprzymierzonych na wybrzeżu francuskim budziły entuzjazm, a nawet łzy.
Zdarzały
się także „wolne chwile”, gdy ostrzał cichł, nikt nas nie wołał, nigdzie się
nie paliło. Ojciec próbował nam coś zorganizować do jedzenia, ale to nie
wydawało się wtedy ważne. Bywały wieczory, gdy tata opowiadał nam o swojej
rodzinie, albo o swoich doświadczeniach wojennych z przed kilkunastu lat z Brygad
Bartoszowych. A czasem graliśmy w karty. Podczas pierwszych nocy spaliśmy w
mieszkaniu. W drugim tygodniu Powstania - w piwnicy na jakichś deskach
niewiadomego pochodzenia.
Kilka
wydarzeń, które miały miejsce w czasie tych pierwszych 10 dni Powstania musiało
wywrzeć na mnie takie wrażenie, że potrafię je przypomnieć ze szczegółami;
● Idę z kpt.
Sabałą przez podwórze. Ostrzał jest umiarkowany, głównie granatniki. Pocisk
wymierzony na dach spada na dziedziniec gdzie wybucha. Nagle kapitan chwyta się
za kaburę, w której ma pistolet i wyraźnie poruszony coś wykrzykuje. Odłamek
uderzył go w kaburę. Moja reakcja – po co ten krzyk, przecież nic się nie
stało, nawet nie jest ranny - dziś wydaje się dziwna, ale wtedy była
naturalna.
● Nie pamiętam po
co, ale muszę przejść przez podwórze. Ostrzał granatnikami rzadki. Zamiast
wędrować korytarzami piwnicznymi biegnę prosto chodnikiem przez
dziedziniec. Płonący pocisk zapalający
pada na chodnik przede mną. Przeskakuję go i bezawaryjnie docieram do celu. Po
70-ciu latach pamiętam ochrzan, który mnie potem spotkał.
● Barykada w
bramie od ul. Wawelskiej 60 została rozbita; strzał z czołgu albo goliat. Do
bramy wpada kilku żołnierzy i strzelają przed siebie nie wychodząc na podwórze.
Oni boją się wyjść dalej, a z naszej strony nie ma możliwości ich przegnać.
Krzyki na cały dziedziniec: porucznik Rarańcza!. Na podwórzu robi się ruch; mnie tam też nie brakuje. Z okna
lokalu nad bramą wychyla się por. Rarańcza. Za stopy trzymają go koledzy.
Wisząc na ścianie w wyciągniętych rękach trzyma stena i oddaje z niego serię do
środka bramy. Nieproszeni goście znikają z bramy. Jej zamknięcie i odbudowa
barykady trwa kilka minut.
● Jola Trojanowska ma 6 lat i mieszka w sąsiednim budynku (Mianowskiego 15). Chyba Powstanie
zastało ją w domu samą i opiekują się nią sąsiadki. Ojciec, znany lekarz, był
gdzieś na mieście. W nieznany sposób potrafił wynegocjować z oblegającymi
półgodzinne „zawieszenie broni” i wydostał córkę z oblężonego bloku. O
uzgodnionej porze doktor pokazuje się sam na Mianowskiego. Położone na
półpiętrze okno klatki schodowej nr 14 (obecnie 2) otwiera się. Dwóch
powstańców ze stenem wychyla się sprawdzając czy rzeczywiście gdzieś nie kryje
się wróg. Trzeci podaje ojcu przerażone dziecko. Dr Trojanowski szybko odchodzi
z Jolą na rękach w kierunku ulicy Uniwersyteckiej.
● Ojciec coś robi
w kuchni naszego mieszkania przy zlewie, który jest w pobliży okna od ul.
Mianowskiego. Strzał z domu naprzeciwko przebija szybę i kula trafia w ścianę
blisko głowy taty. Ojciec ma całą twarz w drobnych, krwawiących rankach. Nie
wiemy czy to odpryski ściany, czy strzelano ekrazytówką (kula z ładunkiem
wybuchowym). Prowadzę tatę do punktu opatrunkowego gdzie zajmują się nim
sanitariuszki. Ranki goją się szybko i bez śladu. Jest to jedyna sytuacja w
całym moim życiu, gdy widziałem ojca naprawdę przestraszonego.
Koniec mojego Powstania. Jest środa, dziewiąty dzień Powstania,
wczesne popołudnie. Jak zwykle o tej porze ustał ostrzal, jest względny spokój,
sierpniowa pogoda i świeci słońce. Usiedliśmy we trójkę z moim ojcem i młodszym
bratem na wychodzących na podwórze schodkach klatki schodowej nr 14 (obecnie 2)
i gramy w karty (tysiąc, albo 66). W pewnym momencie podchodzi do nas kapitan
Sabała mówiąc podobno ugaszony pożar na strychu znów się pali. Może któryś z
panów młodszych pójdzie ze mną. To ja wstaję i idziemy na strych po
schodach klatki nr 2 (obecnie 14), na których już ustawiają się mieszkańcy domu
tworząc łańcuch podający wiadra z wodą lub piachem przeznaczonymi do gaszenia
pożaru. Na górze nie ma już dachówek, pozostały tylko resztki drewnianych
ścianek działowych. W pobliżu krawędzi strychu, prawie nad ulicą (Wawelska),
unosi się dym.
Zaczęliśmy
rzucać na to miejsce zawartość podawanych wiader gdy na deskach
za nami daje się słyszeć grzechot. Nie słychać strzałów, ale kpt. Sabala
mówi : psiakrew - strzelają.
Nawet widać skąd; po drugiej stronie Wawelskiej w dwupiętrowym domu, w którym
przez wojną mieszkali oficerowie, a podczas okupacji ich miejsce zajęli Niemcy,
są dwa wąskie okienka, prawdopodobnie łazienkowe. Zaraz po strzałach, których nie słyszeliśmy,
pokazały się wokół tych okien ślady po naszych kulach. W chwilę po pierwszym
„grzechocie” następuje następny, nieco dłuższy. Kapitan pyta się mnie: czy
jest pan ranny? Odpowiadam: chyba tak, bo jakoś głupio się poczułem
i na lewej piersi oraz na nodze powyżej
lewego kolana pokazała mi się krew, która, zwłaszcza na piersi, coraz obficiej
ciekła przez koszulę. Kapitan: schodzimy!
No to zacząłem schodzić
klatką schodową, na której funkcjonował już łańcuch ludzi podających kubły.
Wśród nich dostrzegam ojca Romka Czosnowskiego. Mówię do niego: czy mógłby
pan mi pomóc ?, bo czuję się coraz bardziej niewyraźnie. Pan Czosnowski sprowadza mnie na dół. Na
podwórzu biorą mnie już na ręce jacyś ludzie i niosą do punktu opatrunkowego w
piwnicy pod wejściem do gmachu od ulicy Mianowskiego 15. Pokazał się mój
ojciec. Panie (dziewczyny) w szpitaliku obejrzały i oczyściły obie rany,
założyły opatrunki i zaaplikowały zastrzyk przeciwtężcowy konkludując, że kość
w nodze nie jest uszkodzona, a raną w piersi musi zająć się chirurg w
prawdziwym szpitalu bo kula jest blisko serca. Zaczynam odczuwać ból, zwłaszcza
w piersiach; każdy oddech powoduje dotkliwe kłucie. Staram się nie jęczeć, ale
nie zawsze mi się to udaje. Zanoszą mnie do pobliskiej piwnicy gdzie na łóżkach
(legowiskach) leży już dwóch ciężko poharatanych powstańców (o jednym z nich
mówią „Książę”) oraz pani z naszego domu z postrzałem w brzuch. Pani towarzyszy
jej mąż, a przy mnie znajduje się ojciec i brat. Po pewnym czasie (pewno pół
godziny) przychodzi pan Czosnowski z ręką na temblaku. Postrzelili go zaraz po
mnie na tym samym strychu. Towarzyszy mu Romek.
Niemal
trzy doby spędzone w tej piwnicy kiepsko pamiętam. Byłem zmęczony i pewno nieco
otumaniony jakimiś środkami przeciwbólowymi, które mi dali. Przyszedł do mnie
ksiądz Salamucha. Coś mówił, odmówił jakąś modlitwę, na moim czole uczynił
krzyż. Nie wiem czy było to odpuszczenie grzechów „in articulo mortis”,
czy sakrament ostatniego namaszczenia. Chyba jednak to pierwsze. Atmosfera w
piwnicy była dość ponura; próby pana Czosnowskiego i mojego ojca jej ratowania
(wszystko będzie dobrze, przyjdzie pomoc, może Rojanie się ruszą) giną na tle jęków poranionych chłopców (powstańcy),
a zwłaszcza pani z postrzelonym brzuchem i widocznej bezradności (przerażenia)
jej męża. Głupie myśli przychodzą mi także w tych warunkach (tyle pracy w
szkole i teraz wszystko na nic).
Okienko
od piwnicy, w której leżeliśmy, wychodzi na podwórze więc dobrze słychać co
działo się w oblężonej „fortecy”. Ostrzał się wzmaga. Teraz trwa również w
nocy. Poza strzałami z broni ręcznej słychać również wybuchy i to znacznie
potężniejsze niż granatów, bo do tego zaczynamy przywykać. Wieczorem słychać
nie tylko strzały, ale i świst kul oraz ich stukanie w ściany. A potem –
krzyki, głównie męskie. A potem cisza. Wszyscy w piwnicy zrozumieliśmy, że to
już koniec. W końcu słychać kroki. Idą.
Wchodzi
czterech. Oficer z pistoletem w dłoni i trzech żołnierzy z pepeszami (pierwszy
raz widzę taką broń). Wszyscy w mundurach niemieckich. Żołnierze w hełmach.
Ojciec próbuje do nich mówić po niemiecku. W odpowiedzi słyszymy job twoju
mać. Są to pierwsze słowa rosyjskie, które poznaję. Ojciec mówi po
ukraińsku i jakoś się z nimi próbuje
dogadać. Oficer, wywijając ojcu przed nosem pistoletem, mówi że szukają
bandytów. Nie interesują ich ciężko ranni, ale zabierają ze sobą pana
Czosnowskiego. Romek, który boi się i kurczowo trzyma ojca za zdrową rękę,
wychodzi z nimi. Był to ostatni raz
kiedy widziano Czosnowskich ojca i syna.
Przychodzą
po kilku jeszcze dwa lub trzy razy. Nie szukają bandytów lecz zołota, zabierają obrączkę i zegarek rannej w brzuch pani. Chcą wody, której w
piwnicy nie ma i zadowalają się kompotem. W ostatniej „wizycie” znajduje się
Niemiec. Jest wyraźnie przerażony towarzystwem, w którym się znalazł. Usiadł w
kącie i wdał się w rozmowę z moim ojcem. Na pytanie skąd się tu wziął
odpowiedział, że jest po prostu czołgistą z Wehrmachtu. Czy ma także dzieci?
Ma. Czy nie mógłby zostać przez pewien czas z nami bo jego obecność onieśmiela
tych dzikusów. Zostaje więc sam z nami siedzi chyba przez godzinę. Potem
przepraszając odchodzi, a my przez dłuższy czas pozostajemy nie wiedząc co nas
czeka.
Dom się
pali co widać przez okienko. W piwnicy czuć coraz silniej dym. Zaczyna być
duszno. Ojciec z mężem rannej pani postanawiają że trzeba się stąd wydostać bo się podusimy. Znajdują w
korytarzu nosze, z których zrzucają trupa w niemieckim mundurze, kładą mnie na
te nosze i wynoszą po schodach do bramy wychodzącej na ulicę Mianowskiego.
Barykada w bramie jest rozwalona i jej szczątki palą się na ziemi. Na
oświetlonej przez pożar ulicy widać (i słychać) przebiegających żołnierzy. Mąż
rannej pani, który miał wrócić z moim ojcem do piwnicy po żonę, mówi: ja nie
pójdę dalej i schodzi z powrotem do piwnicy. Mówię do ojca: ja mogę
przekuśtykać przed ulicę. Tata bierze stojące pod ścianą wiadro z wodą wylewa ją na żarzące się deski przy wyjściu na ulicę i biegniemy. Strzelają do
nas, ale wpadamy do bramy wypalonego domu naprzeciwko (Mianowskiego 24). Ojciec
pyta czy mnie trafili, odpowiadam: chyba nie. Z bramy, po paru schodkach, trafiamy do
niewypalonego mieszkania, a w nim - do łazienki. Tam grzebiemy w koszu z
bielizną przygotowaną do prania szukając po omacku czegoś w co mógłbym się
ubrać; z piwnicy wyszedłem w krótkiej koszuli i boso. Ojciec wychodząc wziął ze
sobą koc, którym mogłem się okryć.
Po
pewnym czasie (kwadrans, pół godziny?) słychać w pobliżu kroki i krzyki.
Szukają nas. Przez cały czas od wybuchu
Powstania aż do tej chwili uczucie strachu było mi obce. Brak wyobraźni;
widziałem poprzednio rannych i umierających, ale wtedy mnie to nie dotyczyło. A
teraz wpadłem w panikę. Zablokowałem
nogą drzwi do łazienki i trzęsłem się ze strachu. Ojciec otwiera siłą te drzwi
krzycząc coś do wchodzących żołnierzy. Chyba to było ranne dziecko – nie
strzelać, ale nawet nie wiem w jakim języku. Tak czy inaczej nie wrzucili
do łazienki granatu, na co się zanosiło, ale kazali wziąć to dziecko na ręce i
iść z nimi. Zanosi mnie tata między płonącymi kamienicami do obozowiska
zwycięzców i kładzie pod wschodnią ścianą na ulicy Pługa. Każą mu iść z sobą
szukać bandytów a mnie zostawić.
Ojciec
odszedł i nie wiadomo czy jakimś cudem wróci i jeśli tak to kiedy. Leżę pod tą
ścianą na kocu niemal goły. Już się boję; jest mi wszystko dziwnie obojętne.
Niemniej wspominam tą noc jako najgorszą (najtrudniejszą) w moim życiu. Po raz
pierwszy jestem sam, bez możliwości kontaktu z najbliższymi, o losach których
nic nie wiem – ojciec i brat w rękach obcych (wrogów). Matka rano 1 sierpnia
pojechała na Mokotów do dziadka i żadnych wiadomości dotąd nie było. Wydaje mi
się, że powinienem coś zrobić, ale nie mogę wymyślić co. Znowu różne głupie myśli chodzą mi po
głowie, a przy tym ciągle bolą mnie obie rany (mniej), a momentami kręci mi się
w głowie i robi ciemno przed oczami.
W
świetle płonącego domu widzę co się dzieje na ulicy Pługa. Po zachodniej
stronie, pod wypalonymi domami obozują żołnierze. Niektórzy leżą na ziemi. Inni
coś jedzą, a może i piją. Na ziemi leży sporo broni; po raz pierwszy widzę
sowiecki ręczny karabin maszynowy (Diegtariew?). Śmiechów, ani pieśni nie
słychać. W pewnym momencie zainteresowanie budzi żołnierz przymierzający czarne
spodnie (frakowe?). Kiedy indziej coś w
rodzaju popłochu powoduje wybuch w odległej ode mnie części ulicy, blisko
Wawelskiej. Co pewien czas przechodzi patrol – dwóch lub trzech żołnierzy w
pełnym umundurowaniu (hełmy) z bronią w ręku. Jeden z takich patroli zbliża
się do mnie. Mierząc z karabinu jeden z nich coś mówi. Odpowiadam: ich bin
krank, verwunded. Drugi żołnierz
tłumaczy: raniony Germaniec i
odchodzą. Podobnych „wizyt” miałem więcej. Zapamiętałem jeszcze jedną. W jakimś
momencie podszedł do mnie młody chłopak,
w rozpiętej bluzie mundurowej i bez broni. Próbował rozmawiać ze mną: gdie
twaja mama? To zrozumiałem, ale on nie rozumiał mojej odpowiedzi po polsku,
a ja jego następnych pytań. Rozmowa
zupełnie się nie kleiła, ale widać było, że chłopak jest pełen dobrej woli.
Odchodząc przykrył mnie jakąś szmatą bo wydawało mu się, że marznę.
O świcie
robi się ruch. Nikt już nie leży. Żołnierze się ubierają i zbierają w hałaśliwe
grupy. Krzyki, których nie rozumiem i nie rozumiem do czego to zamieszanie
zmierza. Mną nikt się nie interesuje. W pewnej chwili dostrzegam u wylotu ulicy
Pługa do ulicy Mochnackiego ojca, który prowadzi za ręką mojego brata Jędrka, a
towarzyszy im żołnierz pchający towarową rikszę rowerową. Na tym skończyła się
najbardziej pamiętna noc mojego życia.
Opisuję
teraz to co zapamiętałem z opowiadań mojego ojca. To co zdarzyło się między
pozostawieniem mnie na ulicy a jego powrotem wraz z Jędrkiem.
Usłyszał:
pójdziesz z nami szukać bandytów. No to poszedł z nimi do piwnicy, którą
opuściliśmy kwadrans wcześniej. Sytuacja w piwnicy nie zmieniła się. Tata wziął
ze sobą Jędrka i poprowadził patrol korytarzami piwnicy. Ani powstańców, ani
nikogo innego nie spotkali z jednym wyjątkiem. Ojciec szedł przodem i za
zakrętem zobaczył starszego (w swoim wieku) człowieka z siekierą w ręku. Zdążył
powiedzieć: rzuć pan tą siekierę i chodź z nami. Obeszli w piątkę (tata,
Jędrek, dwóch żołnierzy i pan od siekiery) wszystkie korytarze piwniczne pod
płonącym budynkiem, nikogo więcej nie znaleźli i wyszli na podwórze. Tam wydawało się ojcu, że wśród wielu trupów poznaje Zbyszka Grabskiego, co okazało się
pomyłką; Zbyszek żyje po dziś dzień. Następnie poprowadzili tatę, ciągle z
Jedrkiem, na „przesłuchanie” do kwatery dowódcy w domu przy ul. Mochnackiego 4,
na rogu Uniwersyteckiej. Spędzili tam resztę nocy z 11 na 12 sierpnia.
Prawdopodobnie
dowódcą tym, do którego żołnierze zwracali się: „komandir” był sam osławiony Kamiński, dowódca RONA
walczącego na Ochocie. Przesłuchanie odbywało się przy użyciu nieograniczonej
ilości alkoholu. Pił nie tylko komandir, ale kazali pić przesłuchiwanemu, a
nawet wmuszali wódkę w 12-to letniego Jędrka. Początkowo pytania dotyczyły
spraw ogólnych; ilu było powstańców, gdzie są oni teraz, czy i jacy cudzoziemcy
byli w gmachu? Odpowiedzi ojca były równie ogólne, lub nieprecyzyjne; wielu ich było, ale nie liczyłem, wyszli
wszyscy nie wiem dokąd, byli także Francuzi i Anglicy. W pewnym momencie padło
pytanie konkretne: a zołoto u tebia jest? W odpowiedzi tata wyjął z
kieszonki w spodniach zegarek – dużą złotą „cebulę’ którą dostałem na chrzciny
od stryja Antoniego, mojego ojca chrzestnego,. Reakcją było
rozpromienienie się komandira: wot mołodiec, moi bojcy nie naszli, a ty dla
mienia eto chranił. Tiepier ty mój drug, proś mnie o co chcesz – wszystko
dostaniesz. Odpowiedź ojca, przy kolejnej szklance wódki była: oddaj mi
mojego syna, który jest w twoim obozie. I tak się stało. Komandir wezwał
żołnierza, wydał odpowiednie rozkazy i o świcie żołnierz zameldował się przed
bramą z rowerową rikszą i bliżej nieokreślonym celem podróży. Riksza to było pudło o wymiarze 2 na 1,5 m na
dwóch kołach rowerowych z trzecim kołem wraz pedałami i siedzeniem z tyłu. Wszystkie trzy koła miały opony z dziurawymi
dętkami, a pedałowe urządzenie napędowe też było zdezelowane. Opisuję to dość
szczegółowo, bo riksza, mimo wspomnianych mankamentów, odegrała ważną rolę w
realizacji dalszych moich przygód tego dnia,
Po
przytaszczeniu rikszy na ul. Pługa tata pomaga mi wejść na pudło, decyduje: musimy
znaleźć szpital i pchają wraz z Jędrkiem rikszę do Wawelskiej i w prawo do
Instytutu Radowego (Wawelska 15). Mogę zobaczyć z daleka płonący jeszcze,
zrujnowany nasz dom. . Towarzyszący
nam początkowo żołnierz gdzieś się
zgubił. W Instytucie pusto więc próbujemy jechać do szpitala, który Niemcy
urządzili w czasie okupacji w niewykończonym przed wojną uniwersyteckim gmachu
chemii przy ul Pasteura 1. Także pusto, więc jedziemy dalej ul, Pasteura do
ośrodka medycznego, który był koło szkoły na ulicy Pawińskiego. Na ulicy
Pasteura, na wysokości obecnie stojącego Instytutu Nenckiego, natrafiamy na
panią ciągnącą materac, na którym leży nieprzytomny pięcioletni chłopiec.
Zamiast stóp ma kikuty owinięte zakrwawionymi szmatami. Do piwnicy, w której schroniła
się matka z dzieckiem wrzucili granat. Tata wraz z panią ładują materac z
chłopcem na naszą rikszę i razem ją pchają szukając lekarza dla dwóch
„pacjentów”.
Ośrodek
zdrowia jest zamknięty na cztery spusty. Ktoś w mundurze kieruje nas do
„obozu”, który jest przy Grójeckiej. „Obozem” okazuje się być zieleniak – otoczony murem plac, na którym
rolnicy podwarszawscy sprzedawali swoje plony. Teraz na zieleniak spędza się
mieszkańców dzielnicy wyrzuconych z płonących domów. Przetrzymuje się ich tam
przed przeprowadzeniem wstępnej selekcji i transportem do obozu przejściowego w
Pruszkowie. O tym co działo się za murami zieleniaka dowiadujemy się znacznie
później. W tej chwili szukamy lekarza i szpitala.
Przy wejściu na zieleniak, w budynku administracji
targowiska jest coś w rodzaju wartowni; wielu głośno mówiących ludzi w
mundurach i z bronią. Wygląda to groźnie. Kierują nas do wejścia na plac.
Ojciec mówi wskazując na zawartość pudła rikszy, że pilnie potrzebujemy lekarza. Szczęśliwie mówi
po ukraińsku,. Lekarza nie ma, ale pokazuje się felczer Ukrainiec. Matka
Maćka (imię rannego chłopca) nazywa się
Dowhyluk, ma gdzieś męża Ukraińca i ma kennkartę ukraińską. Ojciec mówi po
ukraińsku, pani Dowhyluk legitymuje się kennkartą i felczer jest przekonany, że
ma do czynienia z rodakami. Obejrzawszy rannych rozkłada bezradnie ręce mówiąc,
że niezbędny jest rentgen, chirurg, a w skrócie – szpital. Najbliższy szpital
jest w Pruszkowie. Sympatyczny felczer zmienia nam opatrunki i radzi: unikajcie targowiska (zieleniaka), jest to
straszne miejsce. Załatwia jakoś z wartownikami, że puszczają nas wolno.
Tata wraz z panią Dowhyluk pchają rikszę z nami, a Jędrek drepcze obok. Idziemy
szosą krakowską i dochodzimy do Okęcia.
Okazuje
się, że na Okęciu jest punkt opatrunkowy z lekarzem. Urządził go doktor
Trojanowski, sąsiad z domu Mianowskiego 15, znany nam jako ojciec małej Joli.
Jest równie bezradny jak ukraiński felczer: musicie dotrzeć do szpitala, z
małym (Maćkiem) jest źle. Ostrzega nas przed obozem w Pruszkowie.
Ruszamy więc dalej. Jeszcze na Okęciu zainteresowały się nami miejscowe
chłopaki. Dowiedziawszy się, że to ranni rówieśnicy z Warszawy zaczęli
przynosić nam pomidory z miejscowych upraw. Dochodziło już południe, zaczynało
być gorąco, nikt z nas od bardzo dawna niczego nie jadł ani nie pił (wyjątek –
wódka u „komandira”) więc rzuciliśmy się na pierwsze pomidory w tym roku.
Pozostał mi na wiele lat uraz: zapach pomidorów kojarzył mi się z zapachem
krwi; Maciek ciągle krwawił mimo opatrunków. Dotąd nie bardzo lubię pomidory.
Z szosy
krakowskiej skręcamy na zachód w drogę, która teraz jest ulicą Łopuszańską, w
nadziei dotarcia do szpitala w Pruszkowie.
Wędrujemy już parę godzin. Upał, pchanie rikszy o pustych oponach po
brukowanej kocimi łbami drodze wymaga sporego wysiłku. Pani Dowhyluk obtarła
nogi i ledwo idzie. Jędrek też ledwo się wlecze, a Maciek zaczyna majaczyć. W
końcu docieramy do Ursusa. Podchodzi do nas jakiś człowiek, jak się później
okazało – warszawski tramwajarz.. Gdy zorientował się kto i w jakim stanie
znajduje się na pudle chwyta się za rikszę i pomaga ją pchać. Dochodzimy do
stacji kolejowej, na której za chwilę zatrzymuje się pociąg osobowy jadący na
zachód. W pociągu żołnierze w dziwnych mundurach. Tramwajarz mówi: to
Węgrzy. Wiozą ich z frontu wschodniego. Reakcja ojca jest natychmiastowa: pani
Dowhyluk bierze na ręce Maćka, ja mojego syna (mnie) i biegniemy do
pociągu. Pana (tramwajarza) bardzo proszę o zaopiekowanie się moim młodszym
synem (Jędrkiem) i doprowadzenie go do dr. Krusze w szpitalu w Żyrardowie.
Rikszę niech Pan zatrzyma dla siebie.
Polecenie taty zostaje wykonane bez dyskusji. Kilku żołnierzy
węgierskich wybiega z pociągu i pomaga we wciągnięciu biegnących do pociągu.
Pociąg rusza. Nas, tzn. Maćka i mnie,
układają na ławkach w przedziale, obok nas są rodzice, a z korytarza słuchać
głośną dyskusję po niemiecku, w ostrym tonie. Okazuję się, że w pociągu są
również Niemcy. Udało mi się zrozumieć a tej dyskusji jedno zdanie wykrzyknięte
niemczyzną o dziwnym akcencie nawet dla mnie: ich bin in dem Krieg, du bist
in dem Krieg, aber er ist nicht in dem
Krieg. Pociąg zatrzymuje się na chwilę w Grodzisku (chyba), a potem w
Żyrardowie. Dyskusja między Węgrami a Niemcami trwała cały czas. Niewątpliwym
wynikiem tej pociągowej dyskusji jest, że na stacji w Żyrardowie dwóch
niemieckich oficerów kładzie Maćka na
noszach i niesie do szpitala. Tata bierze mnie na ręce, znajduje na dworcu
dorożkę i jedziemy do ciotki Miry Krusze. Następnego dnia przychodzi z noszami
dwóch pracowników szpitala, w którym pracuje ciotka, i niosą mnie na tych
noszach przez całe miasto do szpitala. Po drodze odpowiadają na pytania
ciekawych przechodniów, że to ciężki przypadek tyfusu. Jest to konieczność spowodowana wyłapywaniem przez
Niemców uciekinierów z powstańczej Warszawy.
Na tym
kończy się dla mnie Powstanie. W szpitalu spędziłem około 3 tygodni. Zajęto się
głównie moją nogą. Żyrardowski rentgen nie znalazł pocisku w piersi; dopiero po
wojnie w Warszawie znaleziono go ukrytego za żebrem. Maćka uratowano. Pani
Dowhylukowa kilkakrotnie nawiązywała z ojcem kontakt i stąd wiemy, że po
założeniu protez na stopy chłopak mógł chodzić po drzewach. Następnego dnia po
naszym przyjeździe pojawił się w żyrardowskim szpitalu znajomy ursusowski
tramwajarz z moim bratem.
Powstanie
przeżył Zbyszek Grabski. Jego ojciec, ranny ciężko na tym samym strychu, na
którym postrzelono mnie i pana Czosnowskiego zmarł w szpitaliku powstańczym
przed końcem oblężenia. Pana Czosnowskiego i Romka nie odnaleziono. Pani
Czosnowska pogodziła się ze śmiercią męża, natomiast przez kilkadziesiąt lat
wierzyła, że Romek gdzieś na świecie jest; domyślała się że go porwali, stracił
pamięć, ale kiedyś do niej wróci. Nie wrócił.
KOINIEC WSPOMNIENIA PROFESORA STANISŁAWA LEWAKA
